Powstanie Warszawskie: 63 dni życia i walki, czyli historia fotografów

Wraz z wybuchem Powstania Warszawskiego, życie mieszkańców stolicy się załamało. Na ulicach było słychać strzały i wybuchy. Gdyby nie tych kilku fotografów, nigdy byśmy nie wiedzieli, jak wyglądał przebieg Powstania. Byli wszędzie - na ulicach i barykadach. Przypominamy sylwetki kilku osób, które udokumentowały historyczne chwile z 1944 roku.

Jednym z najbardziej znanych fotografów dokumentujących Powstanie Warszawskie był Eugeniusz Lokajski "Brok". Przed wojną trenował z sukcesami lekką atletykę: był m.in. wicemistrzem świat w pięcioboju. Brał udział w kampanii wrześniowej. Podczas okupacji zorganizował pracownię fotograficzną przy ulicy Berezyńskiej na Saskiej Kępie i utrzymywał się głównie z fotografii teatralnej. W 1942 otworzył zakład fotograficzny.

Eugeniusz Lokajski w Powstaniu był oficerem łącznikowym i dowódcą kompanii "Koszta". Zginął pod gruzami zbombardowanej kamienicy przy Marszałkowskiej 129.

Edward Tomiak w czasie Powstania Warszawskiego miał 21 lat. Nie widnieje w spisach powstańców. Rodzina Tomiaków pochodziła z Poznania, gdzie ojciec, Adam Tomiak prowadził drukarnię "Atom”. W roku 1939 zamieszkali w Warszawie, przy ulicy Muranowskiej 4. Z okien tego budynku Edward Tomiak dokumentował sceny Powstania, rozgrywające się przy murze zniszczonego getta.

Po Powstaniu wraz z bratem, Tomiak prawdopodobnie opuścił miasto z ludnością cywilną, przechodząc przez obóz przejściowy w Pruszkowie. Stamtąd zostali przewiezieni do obozu koncentracyjnego w Auschwitz. Ostatni list wysłał jesienią 1944 roku z Auschwitz do ciotki w Poznaniu. Później znalazł się w obozie w Melk, fili obozu koncentracyjnego w Mauthausen w górnej Austrii. Edward Tomiak zmarł prawdopodobnie 7 kwietnia 1945 roku na izbie chorych, przypuszczalnie z ogólnego wyczerpania.

Ppor. Wacław Loth "Kupiec” urodził się w 1906 w Warszawie. Był synem pastora kościoła ewangelicko-augsburskiego. Ukończył Wyższą Szkołę Handlową (dziś Szkoła Główna Handlowa). Był sportowcem, grał w drużynie piłkarskiej Polonia Warszawa. Brał udział w walkach we wrześniu 1939. W czasie Powstania dowodził specjalnym oddziałem do przyjmowania zrzutów z powietrza. Po kapitulacji zesłany do Stalagu X B w Sandbostel. W 1945 wrócił do Polski. Pracował m.in. na stanowisku dyrektora Biura Sprzedaży Fajansu Sanitarnego. Zmarł 16 stycznia 1950 w Warszawie.

Eugeniusz Haneman urodził się w 1917. Przed wojną ukończył Liceum Fotograficzne przy ulicy Konwiktorskiej w Warszawie. W czasie okupacji pracował jako fotograf portrecista w zakładach "Portret przy kawie” oraz "Van Dyck”. Wybuch Powstania zaskoczył go podczas wizyty u dentysty na Powiślu. Po Powstaniu, przez obóz przejściowy w Pruszkowie, trafił do Krakowa. Po wojnie rozpoczął pracę jako operator-korespondent Polskiej Kroniki Filmowej. Od 1953 do 2005 wykładał fotografię w Państwowej Wyższej Szkole Filmowej w Łodzi. Zmarł 15 stycznia 2014 roku w Borzęcinie Dużym pod Warszawą.

Jerzy Chojnacki "Chojna” urodził się w 1909. Studiował rzeźbiarstwo w Szkole Przemysłu Drzewnego w Zakopanem (1923-1928), w Państwowej Szkole Sztuk Zdobniczych i Przemysłu Artystycznego w Krakowie (1928-1933) i na Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie (1933-1939). W Powstaniu działał jako fotoreporter na podstawie zezwolenia dowódcy IV Rejonu I Obwodu Warszawa Śródmieście. Wykonywał fotografie na terenie Starego Miasta – na ulicy Piwnej, Podwalu, Miodowej, Długiej. Ewakuował się razem z ludnością cywilną. Przez obóz przejściowy w Pruszkowie przetransportowany został do obozu koncentracyjnego w Gross-Rosen, a następnie Mauthausen-Gusen. Stamtąd został wysłany na roboty przymusowe do Wiednia.

Chojnacki w 1945 wrócił do Warszawy. Przez lata był związany z Saską Kępą. Po wojnie był aktywny jako rzeźbiarz i popularyzator sztuki. Brał udział w wielu wystawach. Był laureatem licznych nagród i odznaczeń za osiągnięcia artystyczne. Najbardziej znaną jego pracą jest pomnik Syrenki na warszawskiej Pradze. Zmarł 26 maja 1988 w Warszawie.

Chojnacki fotografował Powstanie własną lustrzanką na materiale otrzymanym w sztabie dowódcy rejonu oraz zgromadzonym samodzielnie przed Godziną "W”. Wybór tematów narzucony został przez zwierzchników i prawdopodobnie z tego powodu jego zdjęcia stanowią najdokładniejszą znaną fotograficzną dokumentację staromiejskich barykad, przekopów i umocnień. Pomimo wykonania wielu zdjęć, zachowały się jedynie te fotografie, które przed ewakuacją ze Starego Miasta zakopał w podwórzu domu przy ulicy Freta 40 – 15 filmów z 50 naświetlonych, w formacie 6x9 cm.

Por. Marian Grabski "Wyrwa” urodził się 2 października 1897 w Łodzi. Przed wojną zdobył tytuł doktora prawa. Pracował jako adwokat. W Powstaniu Warszawskim był członkiem Korpusu Bezpieczeństwa Okręgu Warszawa Armii Krajowej. Walczył na Woli, Starym Mieście i w Śródmieściu. Po kapitulacji wyszedł z miasta z ludnością cywilną. Zmarł 9 stycznia 1965 w Warszawie.

Stefan Bałuk "Kubuś" urodził się w 1914 roku. Brał udział w kampanii wrześniowej, potem przedostał się do Francji, następnie Anglii. Tam odbył szkolenie dywersyjno-wywiadowcze. W kwietniu 1944 roku został zrzucony na spadochronie w rejonie Warszawy. Tutaj pracował w pracowni fotograficznej przy wyrabianiu fałszywych dokumentów. Po Powstaniu uciekł z oflagu Gross-Born. Po wojnie aresztowany przez UB. Po zwolnieniu pracował jako taksówkarz, potem fotograf Centralnej Agencji Fotograficznej. Zmarł w styczniu 2014 roku.